« توفان دیپلوماسی » برای صلح سوری
زارعی قنواتی
تحولات سوریه بعد از فروپاشی حوزه سرزمینی دولت اسلامی ( داعش) در مناطق استراتیژیک رقه ، دیرالزور و ابوکمال ، هم اکنون وارد مرحله جدیدی شده است که اولویت راه حل سیاسی را در دستورکار تمام بازیگران متفاوت در این میدان منازعه قرار داده است.
این مرحله جدید مشخصات متفاوتی نسبت به گذشته دارد که به تبع دستور کار سیاسی در قالب مذاکرات بین المللی ژنیو ، نشست سه جانبه بین روسیه، ایران و ترکیه در سوچی، کنفرانس مخالفان سوری در ریاض و دیپلوماسی تیلفونی ولادیمیر پوتین با رهبران امریکا ، عربستان و اسراییل را تعیین می کند. پیروزی های سریع و تعیین کننده ارتش سوریه و متحدان آن علیه داعش و تروریست های جهادی که تا حدود زیادی حاکمیت دولت مرکزی را بر بیشتر مناطق و شهرهای درگیر جنگ ۶ ساله تضمین کرد در کنار موفقیت های نسبی ایتلاف به رهبری امریکا با کمک واحد های مدافع خلق در بخش کردنشین ؛ و تسخیر شهر رقه از وجود داعش، در این مرحله توانسته است موضوع تهدید این گروه تروریستی در چارچوب قلمرو حاکمیتی آنان را پایان دهد. از آنجا که ظاهرا همه بازیگران سیاسی و نظامی حاضر در بحران سوریه هم اکنون پذیرفته اند که داعش در سوریه شکست خورده و دیگر فاقد قلمرو حاکمیتی می باشد، از این پس بار دیگر تمام نگاه ها به سمت مصالحه ملی و توافق حول چگونگی اجرایی کردن مکانیزم پروسه سیاسی دوره انتقالی معطوف شده است. در چنین شرایطی حامیان منطقه یی و بین المللی داعش که از این گروه تروریستی به عنوان یک کارت بازی در منازعات سوریه استفاده می کردند با پذیرش شکست آن و هم چنین پاسیو شدن دیگر گروه های تروریستی و شورشی مخالف که البته بقایای آن هم چنان در ولایت ادلب و بخش هایی از مناطق اطراف دمشق و بلندی های جولان به حیات خود ادامه می دهند، به نوعی پیروزی نظامی دولت مرکزی دمشق و ارتش ملی این کشور را پذیرفته اند. به همین دلیل با لحاظ چنین شرایطی هم اکنون نشست ها و مذاکرات سیاسی در جریان است و در واقع شرایط عینی میدان منازعه الزامات خود را بر اهداف ژیوپولتیک همه بازیگران آلترناتیف در حوزه ملی، منطقه یی و بین المللی دیکته می کند.
نشست سه جانبه روسای جمهوری روسیه، ایران و ترکیه در روز چهارشنبه ۲۲ نوامبر در شهر ساحلی سوچی در روسیه نقطه عطف تحرکات جدید سیاسی حول بحران سوریه تلقی می شود که اصلی ترین بازیگران بیرونی و تاثیرگذار بر تحولات سوریه را گرد هم آورد. این مذاکرات که به خلاف دیگر نشست های رنگارنگ و بی تاثیر در خصوص بحران سوریه، از همان ابتدا در آستانه ، با ابتکار روسیه تابع یک « انطباق منافع » در چارچوب پراگماتیزم سیاسی در کنار تلاش های نظامی هدفمند توانست گام به گام عوامل تشدید تنش و بحران را مهار و حداقل در حالت انجماد نگهدارد. به همین دلیل در این مرحله نیز تمام نگاه ها به خروجی مذاکرات سوچی جلب شده بود که در راستای استراتیژی سیاسی روسیه با همکاری کامل ایران و تا حدودی موافقت ترکیه در پایان بستر اصلی مصالحه ملی و راهکار برون رفت از بحران را تعیین کرد. هر چند که بسیاری در واشنگتن، ریاض و تل آویو هم چنان تلاش می کنند که همه موضوع و توافقات احتمالی را به نشست ژنیو در روز سه شنبه ۲۸ نوامبر موکول کنند اما از هم اکنون با توجه به توافقات سوچی مشخص است که تصمیمات اصلی در اینجا گرفته شده است. روسای جمهوری سه کشور در این نشست بر چند محور عمده و اساسی تاکید کرده اند که چون در چارچوب حقوق بین المللی و کنترول بحران تمرکز دارد، هیچ بازیگر دیگری قادر به نقض قانونی و نقد مشروعیت آن نخواهد بود و چنانچه این گروه سه جانبه که البته موافقت دولت سوریه را نیز همراه خود دارند به مفاد و اصول اعلان شده در بیانیه سوچی وفادار باشند، نشست هفته آینده ژنیو و مذاکرات آینده در خصوص بحران سوریه در حاشیه همین قالب تعیین شده قابلیت اجرایی پیدا می کنند. در بیانیه مشترک و پایانی نشست سوچی ضمن تاکید بر استقلال، وحدت و تمامیت ارضی سوریه آمده است : « تحت هیچ شرایطی ایجاد نواحی کاهش تنش فوق‌الذکر و هر گونه ابتکار سیاسی برای حل بحران سوریه نباید حاکمیت، استقلال، وحدت و تمامیت ارضی جمهوری عربی سوریه را تضعیف کند».
در نشست سوچی جدا از ارایه راهکار اساسی برای شرایط جدید و تعیین چارچوب راه حل سیاسی در موقعیت تعهد به حفط یکپارچگی و حاکمیت ملی این کشور، رهبران حاضر در نشست یک مکانیزم اجرایی هم برای پیاده سازی این برنامه مطرح کرده اند که احتمالا در آینده و به خصوص مذاکرات ژنیو می تواند مورد توجه قرار گیرد. در پایان نشست سوچی پیشنهاد « کنگره گفت و گوی ملی » از طرف رهبران سه کشور حاضر در نشست سوچی مطرح شده است که می تواند مذاکرات بین دولت دمشق و مخالفان وی را در این چارچوب تعیین کند. آن چارچوبی هم که برای کنفرانس گفت و گوی ملی تعیین شده است بر طبق خروجی این نشست مبتنی بر این درخواست می باشد که « مخالفانی که خود را به حاکمیت، استقلال، وحدت و تمامیت ارضی و تجزیه ناپذیری سوریه متعهد می دانند، می توانند در کنگره گفت وگوی ملی سوریه شرکت کنند». این پیشنهاد که بعدا در نشست مخالفان دولت اسد در ریاض به واسطه تصمیم اکثریت شرکت کننده گان بر اساس عدم پذیرش نقش بشار اسد در آینده سوریه بر آن تاکید شد، می تواند چالش تازه یی باشد که به ساده گی قابل حل نبوده و احتمالا در نشست ژنیو موجب چالش های اساسی خواهد شد. اما متقابلا در نشست ریاض ضمن استقبال تلویحی از برگزاری کنفرانس گفت و گوی ملی که روسیه نیز از استفان دی میستورا فرستاده سازمان ملل متحد در امور سوریه خواسته است که ریاست این کنفرانس را به عهده بگیرد، با توجه با تاکید مخالفان بر کناره گیری اسد از قدرت و مبنای مذاکرات بر اساس تعهدات « ژنیو یک» و قطعنانه ۲۲۴۵ شورای امنیت به نظر می رسد که راه ناهمواری در پیش رو باشد. قطعنامه ۲۲۴۵ در حالی صادر شد که دولت اسد در ضعیف ترین وضعیت سیاسی و نظامی قرار داشت و در ضمن آمریکا، اتحادیه اروپایی و کشورهای منطقه یی حامی مخالفان از یک سیاست واحد پیروی می کردند. هم اکنون اما اسد در بهترین موقعیت ممکن قرار داشته و ارتش ملی سوریه توانسته است گروه های تروریست و شورشی را به صورت قاطع شکست دهد و همچنین بین متحدان خارجی مخالفان و حتا طیف های رنگارنگ اپوزیسیون نیز شکاف های عظیمی شکل گرفته است. به همین دلیل کنفرانس گفت و گوی ملی و حتا نشست ژنیو درهفته آینده در گیر یک پارادوکس و چالش بنیادین خواهد بود که به ساده گی قابل رفع نیست اما مخالفان و حامیان وی نیز می دانند که اصرار بر حذف اسد از معادلات امکان ناپذیر می باشد. رسیدن به یک تفاهم حول این تضاد اساسی شاید موضوع اصلی نشست ها و کنفرانس گفت و گوی ملی در آینده باشد که حل و فصل سیاسی بحران سوریه به میزان زیادی به چگونگی یافتن راهی برای تطابق مطالبات دو طرف « دولت ـ مخالفان » و قدرت های بیرونی تاثیرگذار در بحران جاری بسته گی به آن خواهد داشت.
هم زمان با نشست سوچی نیز مخالفان متنوع سوری در ریاض پایتخت عربستان گرد هم آمده بودند تا به یک جمع بندی حول مواضع اپوزیسیون « بشار اسد » در قالب سه ایتلاف موسوم به « ائتلاف ملی سوریه » تحت الحمایه عربستان، ایتلاف « نیروهای ملی مستقر در قاهره » و گروه « اپوزیسیون سکولار و مستقل مستقر در مسکو » برای شرکت در مذاکرات هفته آینده در ژنیو به یک جمع بندی واحد برسند. نکته قابل توجهی که در همان شروع نشست نظرها را به خود جلب کرد استعفای ناگهانی ریاض حجاب رییس « کمیته عالی مذاکرات » و هم چنین دیگر رهبران این کمیته بود که تا به امروز به عنوان نماینده گان اصلی مخالفان در نشست ها و مذاکرات شرکت می کردند و همه گی در جناح تندروی اپوزیسیون طبقه بندی می شدند. دلیل این استعفای جمعی بنا به گفته بعضی از رهبران کمیته عالی صلح سرخورده گی از روند اوضاع و پذیرش تلویحی عربستان و دیگر حامیان مخالفان از ادامه کار بشار اسد در مرحله انتقالی بوده است. این موضوع تا حدودی نشان می دهد که در دیپلوماسی تلفونی پوتین با دونالد ترامپ و ملک سلمان رهبران امریکا و عربستان، ظاهرا در این خصوص موافقت هایی به دست آمده است. در شرایط کنونی موضوعی که هنوز در هاله یی از ابهام قرار دارد عدم موافقت ترکیه با شرکت رهبران سیاسی کردهای سوریه در مذاکرات صلح ژنیو می باشد که روس ها، دولت دمشق و متحدین آن به شرط پذیرش تمامیت ارضی سوریه، رعایت حق حاکمیت ملی و بازگشت به خطوط مرزی مناطق کردنشین با آن هیچ مخالفتی ندارند. روابط نزدیک فرماندهان میدانی ارتش روسیه با رهبران جناح کرد ایتلاف « دموکراتیک سوریه » و تجربه شکست خورده هم پیمانی اقلیم کردستان عراق با امریکا تا حدود زیادی رهبران سیاسی و فرماندهان نظامی واحد های مدافع خلق را در وضعیت پارادوکسیکال و تناقض آمیز انتخاب همسویی با واشنگتن یا همراهی با دولت مرکزی سوریه که در شرایط کنونی پیروز بحران شش ساله تلقی می شود، قرار داده است. در تحولات آینده سوریه نقش و تعیین مواضع این نیروی کرد نقش اساسی بازی خواهد کرد و چنانچه دیپلوماسی روسیه بتواند راهی برای دور زدن مخالفت ترکیه و تعهد نیروهای کرد به حفظ تمامیت ارضی سوریه پیدا کند تا حدود زیادی می تواند آنان را به سمت محور دولت مرکزی بکشاند. چنانچه این رهبران که متاسفانه هم اکنون زیر نفوذ امریکا قرار گرفته و در ایتلاف سوریه دموکراتیک نیز به نوعی گروگان جناح عرب آن قرار دارند، دچار همان اشتباه محاسبه یی شوند که مسعود بارزانی، در اقلیم قربانی آن شد، هر چند که راه حل سیاسی بحران سوریه را دچار اخلال می کنند اما خود شان نیز قربانی اصلی آن خواهند بود. آنچه هم اکنون اهمیت اساسی دارد این است که این بحران وارد مرحله سیاسی شده که راه همواری هم نخواهد بود و باید چالش مصالحه ملی را حل کند.
بامداد ـ سیاسی ـ ۱/ ۱۷ـ ۰۴۱۲